گذر و نظری بر سقاخانه

گذر و نظری بر سقاخانه

نخست باید معنی دین و هنر مشخص شود و سپس ربط حقیقی دین و هنر مورد تحقیق قرار گیرد تا در نهایت بتوان برای پرسش مذکور پاسخی مستدل یافت .

«دین به معنای کل عبارت است از مجموعه فرامین ، قواعد و دستورات و احکام الهی که برای خیر و سعادت و کمال انسان توسط پیامبران به بشر ابلاغ شده است . عنایت دین خیر و کمال مطلق است و کمال مطلق زیبایی حقیقی و جمال مطلق است . دریافت حقیقت مطلق ، شهودی است و عشق ذاتی ابنای بشر به حقیقت مطلق (حقیقه الحقایق) منشا شهود است و شهود میسر نشود الا به مسیر روح درعالم قدس و استغراق در دریای وحدت و آشنا شدن ذوق به توحید .[۱]»

حقیقت دین ، معرفت الهی است . موضوع و هدف دین ،‌وجود مطلق (‌خداوند)‌ است وشریعت ( دین ) راه و رسم الهی شدن را به انسان می‌آموزد تا صفات الهی در وجود انسان تجلی یابد و به مقام خلیفه الهی رسد .

الذی احسن کل شی خلفه و خدا کسی است که هر چه را آفرید ، نیکو آفرید (‌آفریده او در نهایت حسن و زیبایی است ) .

در جهان چو حسن یوسف کس ندید حسن آن دارد که یوسف آفرید

حضرت امام ( ره ) در کتاب شریف[۲] دعای سحر می‌فرمایند :« بهاء به معنای زیبایی است و زیبایی عبارت است از وجود ، پس هر چه خیر و زیبایی و سناهست همه از برکات وجود است و سایه آن است تا آن جا که گفته‌اند مساله اینکه وجود عبارت از خیر و زیبایی است همه از بدیهیات است پس وجود، همه‌اش زیبایی و جمال و نور و روشنی است و هر قدر وجود قوی‌تر باشد زیبایی‌اش عامتر و زیباتر خواهد بود .»

وجود تجلی واجب الوجود است . این تجلی و ظهور ، جلوه ی کمال مطلق و جمال مطلق و مساوی زیبایی است . اگر زیبایی ذات هنر باشد غایت هنر به امر خارج از ذات دلالت ندارد . پس غایت هنر همان حقیقت ذاتی آن و حقیقت ذاتی هنر ، زیبایی حقیقی است . از این باب ،‌موضوع و هدف ، دین و هنر امری واحد است . در هنر زیبایی حقیقی وجود مطلق و به عبارتی جمال مطلق است و از حیث تفاوتی میان موضوع دین و هنر نیست .

« فلوطین معتقد است :« جسم زیبا از طریق بهره‌یابی از نیروی صورت بخشی که از صور خدائی می‌آید ، وجود پیدا می‌کند . عقل و هر چه از عقل فیضان می‌یابد زیبایی اصیل روح است نه زیبایی ناشی از امور بیگانه و بدین جهت است که می‌گویند روحی که نیک و زیبا شود همانند خدا می‌گردد زیرا خدا منشا بخش بهتر و زیباتر هستی و به عبارت بهتر منشا خودهستی یعنی زیبایی است . روح ، موجودی خدائی و خود جزئی از زیبایی است و به هر چه نزدیک شود و دست یابد ، آن را تا آن حد که قابلیت بهره‌وری از زیبائی دارد ، زیبا می‌سازد ، اگر بینی که زیبا نیستی همان کن که پیکر تراشان با پیکر می‌کنند ،‌ هر چه زیادی است بتراش و دور بینداز ، این جا را صاف کن ، آنجا را جلا بده ، کج را راست کن و سایه را روشن ساز و از کار خسته شو تا روشنایی خدائی فضیلت ، درخشیدن آغاز کند و خویشتن داری را برا و رنگ مقدسش بینی ،‌روح اگر خود زیبا نباشد زیبایی را نمی‌تواند دید از این رو کسی را که می‌خواهد نیکی و زیبایی را ببیند نخست خود را باید همانند خدا کند و نیک و زیبا شود .»

اگر ذات هنر دینی است ، صورت هنر هم تجلی همان ذات است و صورت از ذات خود نمی‌تواند تخلف کند . این صورت ، صورت محسوس است و در هنرهای تجسمی که با عینیت سروکار دارد صورت جسمانیه نامیده می شود .

« میکل آنژ» می‌گوید :« هنر خوب برای نزدیکی به پروردگار است و در واقع جلوه‌ای از مظاهر زیبایی اوست …. نقاشی خوب ذره‌ای از کمال حق و نشانه‌ای از آوای موسیقی جان بخش آنست …. پس کفایت نیست استادی چیره باشی . باید روحت صفا داشته باشد و سلامت فکرت از روح القدس نشأت گیرد .

«چکشم سنگ‌های سخت را صورت می‌دهد دستم آن را بر می‌گیرد هم فرمان می‌دهد یا آن را زیرو رو می‌سازد . بنابراین نیروی دیگری است که سنگ سخت را نرم می‌کند و چکش خداوند است که زیبایی می‌آفریند . من وبسیاری مثل من ، وظایفشان را چون فرمانی که از طرف پروردگار به آنان داده شده ، انجام می دهند من با وجود ضغف و پیری ، به سبب عشق به پروردگارم که همه امیدم بسته به اوست به هیچ وجهی از وظایفم دست برنخواهم داشت .[۳]»

« میر عماد حسنی » بر بیان صفات کاتب ( خوشنویس ) چنین می‌نویسد :« بدان که کاتب باید از صفات ذمیم احتراز نماید زیرا که صفات ذمیمه در نفس علامت بی‌اعتدالی است و حاشا که از نفس بی ‌اعتدال کاری آید که در او اعتدال باشد .» [4]و حال نگاهی گذرا می اندازیم به موضوع پروژه سقاخانه این ساحت پاک و مقدس ، این جگر پاره‌ی باور مردم ، مکانی که نامش یادآور گلوهای تشنه و سیراب شده است و منظرش از خنکای طراوت و نمناکی فضا ، تا وجود آب و خیسی در و دیوارش حکایتگر سرگذشت ویژه خود است .

حکایت گوشه‌ای از فرهنگ اجتماعی مردم پیشین این مرز و بوم است که توجه واحترام به آن بخشی از ذهنشان را به خود مشغول می‌داشت . سقاخانه ؛‌محلی که هنوز مردم بر آن دست و پیشانی و لب می‌سایند تا مراد خود گیرند . این تراوشگاه اندیشه‌ی یقین و حاجت که بامدادان تواضعگاه عابران مصفا بوده و پسینگاهان پذیرای خسته از سرکارآمدگان روز به پیاله‌ای آب .

سقاخانه ، تجسم عینی پاره‌ای از فرهنگ اعتقادات دینی مردم این دیار است ، که با هر گره و قفل و نشانی که به در و دیوارش زده شده ، داستانی از آرزوها و گرفتاری‌ حاجتمندانش را در بر دارد .

«در فرهنگ سقاخانه ، نگاه به زندگی جور دیگری است . اگر چه آدم‌ها خود را از آن سیراب می‌سازند ولی : گره می‌زنند تا گره کارشان گشوده شود .

قفل می‌کنند تا کلید بن بستهای زندگی‌شان رابجویند .

پول می‌ریزند تا قرضشان ادا گردد.

شمع می‌افروزند تا تیره‌گی را بنده سازند .

نشانی می‌کوبند تا دست اقبالی در بختشان را بکوبد .

و به عین می‌بخشند تا به ذهن طلب کنند .

در این فرهنگ صحبت از سادگی دلهایی است که رنگ تدلیس و تلبیس به خود نگرفته‌اند و پاکی دل خویش را به شباهت آینه‌ای قلمداد کرده‌اند،‌که پاسخ طلب حاجتشان را در آن ، هم چون تصویری ناپیدا به انتظار می‌نشیند

فهرست مطالب

مقدمه……………………………………………………………………………………………………….. ۱

فصل اول : نماد و نگرشی نمادین

۱-۱ نماد و نگرش نمادین به هستی ……………………………………………………………. ۶

۱-۲ نماد و نقش آن در زندگی ………………………………………………………………… ۱۰

فصل دوم : سقاخانه

۲-۱وجود افتراق فضاهای سنتی و مدرن……………………………………………………. ۱۳

۲-۱-۱ شناختی از دو واژه «نوگرایی» و «سنت گرایی»……………………………….. 13

۲-۱-۲ گرایش به فضاهای شهری سنتی ……………………………………………………. ۱۴

۲-۱-۳ مقایسه فضاهای سنتی و مدرن ……………………………………………………… ۱۶

۲-۲ فرهنگ واژگانی سقاخانه …………………………………………………………………… ۱۸

۲-۳ علل پیدایش سقاخانه ……………………………………………………………………….. ۲۴

۲-۴ دو عنصر اساسی در سقاخانه …………………………………………………………… ۳۱

۲-۴-۱ آب………………………………………………………………………………………………. ۳۲

۲-۴-۱-۱ آب عنصر مقدس و مشترک در ادیان پهنه ی ایران زمین………………. ۳۴

۲-۴-۱-۲ آب در دیگر آیین های باستانی……………………………………………………. ۳۶

۲-۴-۱-۳ آب در ادیان و آیین ها……………………………………………………………….. ۳۷

۲-۴-۱-۳-۱ آب در دیانت یهود…………………………………………………………………. ۳۷

۲-۴-۱-۳-۲ آب در مسیحیت ……………………………………………………………………. ۳۸

۲-۴-۱-۳-۳ آب در آیین مندائی و صابئین ………………………………………………… ۳۸

۲-۴-۱-۳-۴ آب در اسلام ……………………………………………………………………….. ۳۹

الف : بازتاب آب در اسلام ………………………………………………………………………… ۳۹

ب: آب در عرفان اسلامی – ایرانی …………………………………………………………….. ۴۰

ج: آب ، واقعه کربلا و آب تربت …………………………………………………………………. ۴۲

د: آب و مذهب دو روی یک سکه‌اند در سقا خانه ………………………………………… ۴۵

۲-۴- ۲ آتش ………………………………………………………………………………………….. ۵۰

۲-۴-۲-۱ آتش و نور در ایران باستان ……………………………………………………… ۵۰

۲-۴-۲-۱-۱ اهمیت آتش و نور درجهان بینی آفرینش ایران باستان …………….. ۵۳

۲-۴-۲-۱-۲ آتش و نور واسطوره های آن در فرهنگ آریایی ……………………… ۵۳

۲-۴-۲-۲ کارکرد رمزهای آتش و نور در اسلام ……………………………………….. ۵۴

۲-۴-۲-۳ کارکرد رمزهای آتش و نور در ایران ………………………………………… ۵۵

۲-۴-۲-۴ نور و هنر ……………………………………………………………………………….. ۵۶

۲-۵ معماری سقا خانه …………………………………………………………………………….. ۵۷

۲-۶ عناصر نمادین سقا خانه ……………………………………………………………………. ۶۰

۲-۶-۱ آینه …………………………………………………………………………………………….. ۶۱

۲-۶-۲ شمع ( چراغ نفتی ، لوستر ) ……………………………………………………………. ۶۳

۲-۶-۲-۱ شعله شمع ………………………………………………………………………………. ۶۴

۲-۶-۲-۲ سوگند به نور و روشنایی و فروغ و شمع افروزی ………………………. ۶۶

۲-۶-۲-۳ شمع گردانی در مراسم مقدس …………………………………………………… ۶۷

۲-۶-۲-۴ شمع در سقا خانه : آتش و آب ………………………………………………….. ۶۷

۲-۶-۳ قفل …………………………………………………………………………………………….. ۶۸

۲-۶-۴ آدمکهای فلزی ……………………………………………………………………………… ۷۰

۲-۶-۵ پنجه ………………………………………………………………………………………….. ۷۲

۲-۶-۶ چشم …………………………………………………………………………………………… ۷۴

۲-۶-۷ ظرف سقا خانه‌ای ………………………………………………………………………… ۷۵

۲-۶-۸ ستاره …………………………………………………………………………………………. ۷۶

۲-۷ تزئینات دیگر سقاخانه ………………………………………………………………………. ۷۶

۲-۷ -۱ کتیبه نویسی………………………………………………………………………………… ۷۶

۲-۷-۲ سنگاب…………………………………………………………………………………………. ۸۰

۲-۸ رنگ در سقاخانه ……………………………………………………………………………… ۸۱

۲-۸-۱ پیشینه ای از رنگ ………………………………………………………………………… ۸۱

۲-۸-۲ خواص رنگ سبز …………………………………………………………………………. ۸۲

۲-۸-۲-۱ مسرت بخشی و شاد آور بودن …………………………………………………. ۸۳

۲-۸-۲-۲ تقویت تحمل پذیری و صبر ……………………………………………………….. ۸۳

۲-۸-۳ رنگ سبز در سقاخانه …………………………………………………………………… ۸۴

۲-۹ معرفی تعدادی از سقاخانه‌های معروف

۲-۹-۱ سقاخانه عزیز الله …………………………………………………………………………. ۹۰

۲-۹-۲ سقاخانه سردر مجلسی …………………………………………………………………. ۹۲

۲-۹-۳ سقاخانه طوقچی …………………………………………………………………………… ۹۳

۲-۹-۴ سقاخانه آقا میرزا اسدالله روضاتی …………………………………………………. ۹۵

۲-۹-۵ سقاخانه در دشت ………………………………………………………………………… ۹۷

۲-۹-۶ سقاخانه حاج آقا شجاع …………………………………………………………………. ۹۹

۲-۹-۷ سقاخانه پنج شنبه دین ………………………………………………………………… ۱۰۱

۲-۹-۸ سقاخانه قدیمی رو به روی سردر مسجد جورجیو ………………………… ۱۰۳

۲-۹-۹ سقاخانه‌های درب امام ……………………………………………………………….. ۱۰۵

۲-۹-۹-۱ سقاخانه دالان درب امام ………………………………………………………… ۱۰۵

۲-۹-۹-۲ سقاخانه صحن شمالی درب امام …………………………………………….. ۱۰۶

۲-۹-۹-۳ سقاخانه مجاور درب امام ……………………………………………………… ۱۰۷

۲-۹-۱۰ سقا خانه مسجد حکیم ………………………………………………………………. ۱۰۸

۲-۹-۱۱ سقا خانه هارونیه …………………………………………………………………….. ۱۰۹

۲-۹-۱۲ سقاخانه درب کوشک ……………………………………………………………….. ۱۱۰

۲-۹-۱۳ سقاخانه بیدآباد ……………………………………………………………………….. ۱۱۰

۲-۹-۱۴ سقاخانه حاج محمد جعفر ………………………………………………………….. ۱۱۱

۲-۹- ۱۵ سقاخانه قصر در دشت …………………………………………………………… ۱۱۲

۲-۹-۱۶ سقاخانه گرگ یراق …………………………………………………………………… ۱۱۳

۲-۹-۱۷ سقاخانه گذرهارونیه ………………………………………………………………… ۱۱۴

۲-۹-۱۸ سقاخانه حاج علی …………………………………………………………………….. ۱۱۵

۲-۹- ۱۹ سقاخانه آقانور ……………………………………………………………………….. ۱۱۶

۲-۹-۲۰ سقاخانه ترکها …………………………………….۱۱۷

۲-۹- ۲۱ سقاخانه مسجد سید …………………………………….۱۱۸

۲-۹-۲۲ سقا خانه تاج الدین ………………………۱۱۹

۲-۹-۲۳ سقاخانه مسجد لبنان …………………………………..۱۲۰

۲-۹- ۲۴ سقاخانه مسجد ذکر الله ……………..۱۲۱

فصل سوم : مکتب سقا خانه

۳-۱ مکتب سقا خانه و پیدایش آن ……………… ۱۲۲

۳-۲ هنرمندان مکتب سقا خانه ……………… ۱۲۷

۳-۲-۱ منصور قندریز …………………. ۱۲۷

۳-۲-۲ حسین زنده رودی …… ۱۲۹

۳-۲-۳ پرویز تناولی …………………..۱۳۱

۳-۲-۴ فرامرز پیل آرام …………۱۳۳

۳-۲-۵ ژازه طباطبایی ………………….. ۱۳۴

۳-۲-۶ جعفر روحبخش …………………….. ۱۳۵

۳-۲-۷ مسعود عربشاهی ……………………..۱۳۵

۳-۲-۸ ناصر اویسی ………………………….. ۱۳۷

۳-۲-۹ صادق تبریزی …………..۱۳۸

۳-۳ تطبیق برخی آثار هنرمندان سقاخانه با ادعیه و طلسمات ……. ۱۳۹

منابع ……………………۱۶۵

همکاری در فروش فایل